Başarısız Bir Shakespeare Uyarlaması: Kral(Soytarım) Lear (İKSV 19.İstanbul Tiyatro Festivali)

Kral (Soytarım) Lear’i, Propeller’in Bir Yaz Gecesi Rüyası’nı seyretmeden önce seyretmiş ve yazmaya başlamıştım. Yazıyı Propeller’ın Yanlışlıklar Komedyası’nı seyrettikten sonra tamamladım. Bunun Kral(Soytarım) Lear yazısı için kötü bir tesadüf olduğu düşünülebilir ama  Kral (Soytarım) Lear’den çok daha  önce ben Propeller’dan III.Richard’ı seyretmiştim.

Bir Yaz Gecesi Rüyası ve Yanlışlıklar Komedyası, Shakespeare’in hafif(eğlenceli) sayılan oyunlarından, yâni her ikisi de bir Kral Lear değil. Propeller, Shakespeare’i “yeniden okuyor”, bizde Shakespeare’i “Şekspir”” yapmanın adı  “güncelleştirme” oluyor. Bu nedenle Propeller’i örnek alıp Kral(Soytarım) Lear’i eleştirmek doğru değil. Ancak Propeller’dan alarak ortaya koymak istediğim bir özelliği yazımın çıkış noktası olarak seçtim. Propeller oyunun “ruhunu” bulup çıkarıyor ve sahnelemede bu ruhun ayrıntılarını oyunun tüm ögelerinde dengeli olarak kullanmasını biliyor.

Bu “ruh” meselesini de açmam gerektiğini düşünüyorum. Ben her oyunun mutlak, tartışılmaz tek bir ruhu vardır demiyorum. Özellikle Shakespeare oyunlarında gezinen pek çok ruh var. Yönetmen içinde yaşadığı toplumun koşullarına göre kendisine göz kırpan(heyecanlandıran) birini yakaladığı için o oyunu seçiyor. Ne(yi)leri “büyüteceğini iyi biliyor ve seçiyor. Bundan dolayı her sahneleniş, yönetmenin algısı, bilgisi, dünya görüşü vb nedenlerden dolayı farklı oluyor. Shakespeare’in büyüklüğü de bunda zaten. Bu noktada şunu da belirtmek isterim ki her ne kadar oyunların metnini kendine göre değiştiren yönetmenlerle aram iyi değilse bile onların yaptıklarını da anlamaya çalışıyorum.  Son oyunu seyredene kadar Yiğit Sertdemir’den umutluydum ama bence onun da zamanı henüz gelmemiş. Yiğit Sertdemir’in uyarlayıp yönettiği Kral (Soytarım) Lear gerek metinde gerekse sahnelemede oyunun ruhunu yakalamış değil. Sertdemir, hoşuna giden, kendisini heyecanlandıran her şeyi bir araya getirerek  iyi bir oyun yapmak istemiş ama maalesef önce hayâllerinin sonra Shakespeare’in altında kalmış.

Sertdemir kendi zekâsını ifade yolu olarak seçtiği “grotesk”i, birlikte çalıştığı bence Türkiye’nin en iyilerinden biri(belki de birincisi) olan Candan Seda Balaban’ı (Kostüm, Maske, Kukla, Makyaj Tasarımı, sahne tasarımı), Türkiye’nin iyi oyuncularından (Tomris İncer, Güven Kıraç, Berkay Ateş, Demet Evgar, Okan Yalabık, Sezin Akbaşoğulları, Umut Kurt) kurulu bir kadroyu, uzman ışık tasarımcısını(Yüksel Aymaz) ve müzisyeni (Tuluğ Tırpan)bir araya getirdiğinde işi kotarabileceğini düşünmüş(herhalde) ama metni yeterince didiklememiş ve kendi rotasını çizememiş. Bu önce metne seçtiği isimden görülüyor.

Ben oyunun ismini duyduğumda Yiğit Sertdemir’in zekâsını ortaya koyacak sürprizler bekliyordum gene.  Sahne düzeni, kostümler vs girişte, bu umudu da verdi. İstedim ki alsın başını gitsin ve bize bambaşka bir Kral Lear seyrettirsin.  Ancak Sertdemir yer yer eklemeler yapmış olmasına rağmen Kral Lear’in metnine çoğunlukla sâdık kalmış. O zaman ortaya çıkan Kral Lear’in animasyonu olmuş. Sertdemir, son zamanlarda gönlünü çeldiğini düşündüğüm  grotesk, karnavalesk, globesk olmaktan yola çıkarak  oyuncuların çıkardıkları anlamsız sesler ve taklalarla bir şenlik havası yaratmayı zorlamış. (Eski bir trük)  Anlaşılan oyundaki “When we are born, we cry that we are come to this great stage of fools- Maskaralar sahnesine çıkarız” repliği onu çok etkilemiş. O da bir maskaralar sahnesi yaratmaya çalışmış. Buna da isimden başlamış. Sertdemir’in sahnelemesi, isimden başlayarak bize değişik bir şeyler yapılacağı müjdesini veriyor ama Yiğit Sertdemir metne hâkim olamadığı için  görsel olarak oyunu renklendirmeye çalışıyor. Ama yaptığı maalesef derinlikten uzak, toplama, ayrıca “bütün” değil.

Kral (Soytarım) Lear.. Neden? Kral’ın yanında parantez içi Kral’ın diğer yüzünü belirtiyor desem “Kral Lear, Soytarım Lear” diye okumam gerek. Yâni “Lear, hem Kral hem Soytarı’dır”  denilmek isteniyor. Ama o zaman Soytarım değil, Soytarı olması gerekmez mi? “Kralım Lear” denmediği için “Soytarım Lear” de olmaz. Oyunun İngilizce ismi belki bizi doğru yere götürür. “King (My Fool) Lear”. Lear’in oyun boyunca kullandığı cümleler var: “Where’s my fool?” “call hither my fool”.  Ben ‘Soytarı’nın Lear’in ikinci yüzü olduğunu düşünüyorum, eskilerin tâbiri ile “mütemmim cüzü”(tamamlayıcısı). “Ben ve Soytarım” gibi. Daha Soytarı sahneye gelmeden önce Lear devamlı olarak sorar: “Soytarım nerde? İki gündür ortalarda yok?” Bu cümledeki “Soytarım” bence “taklidim, benim gerçekleri farkeden parçam nerede?” demektir.  Bu nedenle oyunun ilk perdesi sonunda ortadan kaybolan Soytarı’yı ikinci perdede, Lear’in, dışarıda aramaktan vazgeçtiği ve kendi içinde aradığı(ve bulduğu) gibi bir yorumu çok severim.  Bu anlamda Kral ile Soytarı’yı özdeşleştiriyorum. İkinci perde fırtına ile başlar. Aslında bu karakterlerin değişimini haber verir. (“This cold night will turn us all to fools and madmen”) Öte yandan oyunun sonunda Lear Cordelia’yaya “My poor fool” diye hitap eder. Bunda bir şefkat, acıma vardır. “My fool” da “poor” yoksa da aynı algıya açık bir anlamı hissettiriyor bana.

Daha önce seyrettiğim Münchner Kammerspiele tarafından sahnelenen yönetmen Johan Simons’un yorumunda birinci perdenin sonunda, Soytarı üstündeki tüm giysileri sahnede bırakarak  çırılçıplak sahneden koşarak çıkar ve kaybolur. İkinci perdede Kral Lear’in Soytarı’nın uzun kırmızı çoraplarını giymiş olduğunu görürüz. Yani fırtına ile birlikte Kral Lear değişmeye başlamıştır, dışındaki Soytarı’yı içinde yeniden yaratır. Bu gördüğüm en iyi yorumdur. Aynı zamanda da mükemmel bir “okuma”dır. Demek istediğim de budur.

İsimden yola çıkıp zorlayarak bir yere varırsınız ama Sertdemir başka şeyler de demek ister gibidir.

Aslına bakarsanız ben Yiğit Sertdemir’i metne göre eleştirmek istemiyorum. Ama onun tercihi beni metne götürüyor. Zira Sertdemir ikinci perdede Soytarı’yı Kral yapıyor. (Kral'ın içindeki soytarıyı çıkarmak yerine) İlk yarı sonunda sıkıştığı için helâya koşan “esas”(?) Soytarı ikinci yarıda poposundan sarkan tuvalet kağıdı ve pantalonu paçalarında ve çökmüş şekilde sahneye geri döner. Soytarı’ya Kral’ın  ceketini giydirirler ve Soytarı arzusuz bir şekilde “Lear” olur. Soytarı’nın zorla Kral yapılması da Kral’ın kendi isteği ile değişmediğini gösterir ki benim itirazlarımdan biri de bunadır.  Öte yandan Sertdemir, Kral Lear, Soytarı(Fool) ve Cordelia arasındaki üçlü ilişki klâsik bir tartışmayı da hatırlatıyor bize. Orijinal metinde birinci perdenin sonunda Soytarı sahneyi terk eder ve bir daha görünmez. Bu nedenle Soytarı’nın Cordelia olduğu söylenir. Babasının yanında kalmak, ona göz kulak olmak için kimlik değiştirerek Soytarı olmuştur. Yiğit Sertdemir, oyununda, diğer iki kız kardeş maddi olarak sahnede iken Cordelia’nın kuklasını Soytarı’nın ellerinde Soytarı’nın sesi ile konuşturarak bize bunu hatırlatır gibidir. Sertdemir’in yorumundan anladığımız Lear, Cordelia’yaya “Beni ne kadar seviyorsun?” sorusunu sorduğunda sonradan kendi yerine geçecek olan Soytarı’nın ağzından Lear’i tatmin etmeyen bir cevap almaktadır. Bu anlamda Lear kendisini cevaplamaktadır. Cordelia’dan hoşuna gidecek cevabı bekleyen Lear’in kendisine olumsuz cevabı vermesini nasıl açıklarız bilmiyorum. Aptallığından mı? Üç karakteri tek karakterin etrafında dolandırmak, oyunun sonunda Lear’in kızına ağlamasına da bencil bir anlam verir. Lear kendine mi ağlamaktadır? Bu baştan beri içinde dolaştığımız çıkışsız bir lâbirentin içinde yolumuzu kaybetmemize sebep olur.

Yiğit Sertdemir her şeyi birbirine karıştırmış gibidir.

Commedia dell'arte”vari masklar, kostümler, dekor parçaları da güzel “görüntüler” ama  anlamsız. Örneğin üzerine oyunun isminin ve rollerin isimlerinin yazıldığı kâğıt perde oyunun bir ânında iki kötü kardeşin altında kaldığı miras topraklar oluyor ve kardeşler altında kaldıkları bu mirası paylaşmak üzere kavga edip kağıt perdeyi parçalayıp kostüm olarak giyiniyorlar. Bu dönüşüm görsel ama anlamlı değil.  

Kral Lear’in ne olduğunu anlatmak çok kolay, girin internete bakın.  Daha kolayı  Özdemir Nutku’nun Kral Lear çevirisinin (Remzi Kitapevi) ön sözünü okumaktır. Yirmi sayfalık yazıda Özdemir Nutku dünyada konuşulanları çok iyi özetlemiştir. Ben Yiğit Sertdemir’in de okuduğuna inanıyorum. Biliyoruz ki başka kitaplar da okudu, meselâ Jan Kott’u.(Oyunun tanıtımında onun bir ifadesinden çıkan cümle  (“Lear’i rahiplerden alıp soytarılara teslim ettik”) var ki  anlamsızlığı üzerine de ayrı bir yazı yazmak gerekir.) 

 Kral Lear için söylenenler şunlardır:

“Kral Lear’ın teması, dünyanın yozlaşıp çökmesidir”

“İnsan-insan ilişkilerinin bulunduğu düzlem bir dizi cinayet dünyasıdır”

“Tragedya içinde komedya, komedya içinde tragedya vardır.”

“Çağdaş bir kara mizah içerir”

“Manyeristlerin dünyası, huzursuz, dengesiz bir atmosfer içindeki kaçıklar dünyasıdır”

“Manyerizm suçlu bir vicdanı yansıtır”

“Kral Lear’deki fırtına sahnesi bir bilinçlenme evresini gösterir”

“Gloucester gözlerini, Lear belleğini yitirir. Gözlerini yitiren gerçekleri görmeye başlar, belleğini yitiren ise doğru olanı, insanı ve dünyayı öğrenir”

“Grotesk tragedyanın temalarını alır ve aynı temel sorunları tartışır.”

Yiğit Sertdemir’in sahnelemesinde yukarıdaki ifadelerin karşılığını bulamayacaksınız maalesef. Bence bu,  “ruh”u bulamamanın, çok şey söyleme gayretinin, derinleşememenin sonucu.  Oyun görsele çok yaslanmakta ve içerik kaybolmakta. Oyunu seyreden birinin oyundan bunları anlayacağını bir kenara bıraktım ufacık da olsa his alabileceğini ruhu yakalayabileceğini sanmıyorum. (Arkadaşlar ve dostlar hariç!) Kaldı ki oyunun ikinci yarısı öyle bir curcuna ki olayları anlamak bile olanaksız hâle geliyor. O akşam salonda gördüğüm erbap eleştirmenlerin de içlerinin sızladığını düşünüyordum ki bir akşam bir oyunda onlardan birinin yanına düştüğümde, o erbap eleştirmen, arkasında oturan oyuncuya oyunu çok beğendiğini belirtti ve “masklar, kadro falan çok güzeldi” dedi. Sanırım oyunun görsel zenginliğinden etkilenmişti.

Sertdemir, sahneyi bana maymunu hatırlatan giysileri içinde soytarılarla doldurmuş,(eski bir trük) diğerlerinden farklı bir Soytarı karakteri yaratmış ve onu da oyun boyunca sahnede tutmuş. Esas olanın dışındaki soytarıların hepsi aynı makyajlı.  Kıyafetleri aynı olan soytarılar oyunun ilk yarısında belli rolleri oynarken, oyunun ikinci yarısında herkesin herkes olduğu farklı bir reji anlayışına dönülmüş. Bu da yönetmenin oyunun bütünü ile çok fazla uğraşamadığını gösteriyor. Yönetmen sonlara doğru yorulmuş mu ne? Bu arada Kral Lear de "kaybolur". Ayrıca yerde “mızmızlanan soytarılar korosu” ile zaten uzun olan oyunu daha da uzatmış. Sertdemir, iyi oyunculara da yazık etmiş.

Kral (Soytarım) Lear’in yorumunu incelikten uzak buldum. Sertdemir’in kendi oyunlarındaki incelikleri bulamadım.  Sertdemir, sahne büyüsünü bozmuş ve fazlaca göstermiş. Hadi yönetmen kendine göre özgürlüğünü kullanmış olsun, esere falan boş verelim, Yiğit Sertdemir’in canı öyle istemiştir diyelim ama eser bütünlüğü içinde Sertdemir’in ne demek istediği temiz ve açık değil. Seyircinin imgelem gücü dikkate alınmamış. Voltaire demiş ki “Can sıkıcı olmanın sırrı, her şeyi söylemektir” Schpenhauer: “Bir sanat eseri ancak imgelem gücüyle etkili olabilir. İşte bu yüzden imgelemi her daim canlı tutmak gerekir” buyurmuş. Meyerhold ise noktayı koymuş:   “Pek çok insanı tiyatro sanatına çeken de bu gizem ve bu gizemi çözme arzusudur”(Meyerhold “Tiyatro Üzerine”) Bu oyun seyirciyi tiyatroya çekmez.

19.İstanbul Tiyatro Festivali’nde Altıdan Sonra Tiyatro ile Pangar’ın ortak yapımı, İKSV’nin ortak yapımcı olduğu Kral(Soytrım) Lear maalesef olmamış. Pangar için ayrıca üzülüyorum. İki festival, iki Shakespeare ve iki başarısızlık. Pangar! Bir daha Shakespeare deneme lütfen!

Kral (Soytarım) Lear’i, Propeller’in Bir Yaz Gecesi Rüyası’nı seyretmeden önce seyretmiş ve yazmaya başlamıştım. Yazıyı Propeller’ın Yanlışlıklar Komedyası’nı seyrettikten sonra tamamladım. Bunun Kral(Soytarım) Lear yazısı için kötü bir tesadüf olduğu düşünülebilir ama  Kral (Soytarım) Lear’den çok daha  önce ben Propeller’dan III.Richard’ı seyretmiştim.

Belki de sorun burada!

Melih Anık

Not: 

Propeller’e lâf çakıp, bizimkileri göklere çıkaranlara ne desem acaba? Ben nezaketen alkışlıyorum mu?

Oyunun Künyesi:

Ortak Yapımcı: İstanbul Tiyatro Festivali

Yazan: William Shakespeare

Çeviren: İrfan Şahinbaş

Uyarlayan ve Yöneten: Yiğit Sertdemir

Sahne Tasarımı :  Candan Seda Balaban, Yiğit Sertdemir

Müzik Tuluğ Tırpan

Kostüm, Maske, Kukla, Makyaj Tasarımı : Candan Seda Balaban

Işık Tasarımı  : Yüksel Aymaz

Oyuncular : Tomris İncer, Güven Kıraç, Berkay Ateş, Demet Evgar, Okan Yalabık, Sezin Akbaşoğulları, Umut Kurt

Korrepetitör : Selen Öztürk

Maske Oyunculuğu Koçu : Elif Sözer

Yönetmen Asistanı  : Pınar Ongun

Tasarım Asistanları ve Sahne Teknisyenleri :  Ebru Özdemir, Merve Durak

Genel Koordinatörler : Gülhan Kadim, Nilgün Kurt

Teşekkürler D22, Kumbaracı50